O książce i nie tylko

Gdy Bronisław Malinowski wybierał się po raz drugi do Kiriwiny w Nowej Gwinei, by badać obyczaje tubylców, postanowił nie korzystać więcej z usług tłumacza. Los obdarzył go niezwykłym talentem do nauki języków, więc po niedługim czasie mógł już rozmawiać oraz słuchać opowieści mieszkańców wioski, w której zamieszkał. 

Badał między innymi  właśnie funkcjonowanie języka i był pewien, że tłumaczenie, nawet oddając poszczególne słowa, nie pozwoli poznać, co wypowiedź naprawdę znaczy i jaka jest jej rola. Rozumienie – jego zdaniem – jest jest możliwe tylko wtedy, gdy uwzględnimy kontekst; w innym wypadku wypowiedź  – tu badacz prezentuje pogląd dość skrajny – może w ogóle nie mieć znaczenia. Bo czym na przykład jest słowo „Ognia!” pozbawione okoliczności, w których się je wypowiada? Gdyby ktoś znalazł kartkę z tym słowem, ktoś, kto nie wie, czym jest wojna oraz broń palna, jak miałby je zrozumieć? 

W swojej etnograficznej koncepcji słowa Malinowski przychylał się do pragmatycznego ujęcia języka. Język nie jest dla niego po prostu odbiciem rzeczywistości, lecz posiada moc sprawczą – jest działaniem. Nie tylko wtedy, gdy czarownik rzuca klątwę, albo gdy mówimy „i nigdy cię nie opuszczę”, albo gdy sędzia mówi „skazuje pana...”. Te przypadki są oczywiste, nie zawsze jednak da się łatwo poczuć, że mówiąc, robimy coś, jakoś zmieniamy rzeczywistość, relacje z innymi ludźmi, siebie. 

Etnograficzną koncepcję języka Bronisława Malinowskiego opisuje Marta Rakoczy w książce Słowo – działanie – kontekst, wydanej właśnie przez Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Pokazuje, z jakiej tradycji filozoficznej i językoznawczej czerpał badacz i jak kształtowała się jego własna metoda antropologiczna. Materiałem do badań są dla niej zapiski Malinowskiego sporządzane w terenie. 

Malinowski bowiem swoją teorię języka w pewnym sensie poddaje próbie – próbie własnego życia. W Kiriwinie zaczyna pisać dziennik, dzień po dniu sprawozdając, co zrobił, w jakim stopniu wypełnił założony wcześniej plan. „Wejdę w system: będę pisał dziennik” – deklarował. Jego notatki, pełne skrótów, danych, powtarzających się z dnia na dzień elementów, nie są ciekawą lekturą dla czytelnika; mogą nawet sprawić, że antropolog wyda się komuś marudnym, męczącym się w obcym otoczeniu kulturowym człowiekiem. Bo też nie miały wcale kogokolwiek czarować albo tworzyć wciągającej narracji – to z powodzeniem zrealizował Malinowski w swoich książkach, a dziennika publikować nie zamierzał (choć, oczywiście, został on w końcu wydany, wywołując różne, czasem negatywne reakcje). 

Zapiski te, jak możemy się przekonać, stanowiły pewien projekt egzystencjalny, miały Malinowskiemu pomóc ukształtować się jako człowiekowi, badaczowi, pomóc mu zmienić się: nie tylko lepiej pracować – ale i lepiej  myśleć. Ogarnąć się w obcym otoczeniu, nie rozpłynąć się w migotliwym naporze wrażeń: tych pięknych i tych trudnych. 

Błyskotliwie napisana książka Marty Rakoczy pokazuje, że Malinowski w pewnym sensie wyprzedzał swój czas i że niektóre jego intuicje rozwijane są przez naukowców z powodzeniem po kilkudziesięciu latach. Dla mnie jednak ta książka ma pewną wartość dodatkową wynikającą z tego, że kazała mi ona pomyśleć nad sensem praktyk blogowych, a to myślenie idzie w paru kierunkach. 

Po pierwsze zastanawiam się, jak działa praktyka językowa, jaką jest blog. Jak kształtuje człowieka, jak go zmienia? Jak mnie zmienia? 

Zawsze zatrzymuję sie nad słowami, które mam napisać, ponieważ one coś robią. Czuję to. Przysłowie o wywoływaniu „wilka z lasu” powstało właśnie dlatego, że głęboko w człowieku tkwi wiara w moc słowa. Zjawisko tabu to ta sama sfera wyobrażeń. 

Decydując się pisać blog, a potem systematycznie go pisząc, dodaję do mojego życia rytm, którego wcześniej nie było, nowy rodzaj cykliczności, który wpływa na moją aktywność. Praktyka ta zmienia też samo przeżywanie świata, nakładając na zwykły przepływ wrażeń coś w rodzaju siatki selekcyjnej – wyławiającej z nich te, o których będę chciała napisać. I zwrotnie – pisząc, ujmuję w ramy moje doświadczenia.

Zmieniam się więc. 

Zyskuję uważność, precyzję. 

Co tracę? 

Po drugie – co robię innym? I co oni robią ze mną? Tego nie da sie przewidzieć, choć myślę, że zalecana jest ostrożność. W obie strony.

I po trzecie – co mogę zrozumieć? Czy wchodząc w inne światy, wykreowane w innych blogach, i próbując je interpretować, nie jestem jak naiwny antropolog, który chce poznać miejscowe obyczaje, korzystając z minisłowniczka dołączonego do przewodnika dla turystów?